چرا سال ۵۳۶ میلادی بدترین زمان برای زندگی بود؟

باشگاه خبرنگاران جوان – تاریخ سرشار از دوران‌های سخت و ناخوشایند است. اگر به هر بخشی از داستان انسان نگاهی بیندازید، خواهید دید که صلح و رفاه، استثنا هستند نه قاعده. البته دوره‌هایی از فراوانی و آرامش هم وجود داشته‌اند، اما اغلب با طغیان خشونت از بین رفتند یا اگر خوش‌شانس بودند، به‌تدریج در گمنامی فروپاشیدند. با‌این‌حال، در میان تمام دوران‌های دشوار تاریخ، یک سال به‌طور خاص در میان تمام سال‌های رنج‌بار، برجسته‌تر است: سال ۵۳۶ میلادی.

هرچند مدت‌ها تصور می‌شد آتشفشان ایلوپانگو در السالوادور نقش اصلی را در رقم‌زدن سال مصیبت‌بار ۵۳۶ داشت، هیچ‌کس هنوز به‌طور کامل اطمینان ندارد که کدام کوه آتشفشانی مسئول فاجعه‌ی آن سال بوده است.

بااین‌حال، پژوهشی در سال ۲۰۱۸ شواهدی ارائه داد که نشان می‌داد فوران مرگبار در ایسلند رخ داده است؛ زیرا در مغزه‌های یخی اروپا شیشه‌های آتشفشانی یافت شده‌اند که از نظر شیمیایی مشابه ذراتی هستند که در سراسر اروپا و گرینلند دیده می‌شوند. این احتمال هم مطرح است که «زمستان آتشفشانی» در واقع حاصل مجموعه‌ای از فوران‌های پی‌در‌پی و شدید بین سال‌های ۵۳۶ تا ۵۴۰ میلادی بوده است.

پروکوپیوس، تاریخ‌نگار بیزانسی نیز که در آن زمان در خاورمیانه زندگی می‌کرد، از «هراس» ناشی از کسوفی مه‌آلود بر خورشید سخن گفته است.

شواهد علمی و فیزیکی زیادی نیز از این پدیده وجود دارد. درختانی که در دانمارک در میانه‌ی قرن ششم میلادی بریده شده‌اند، حلقه‌های رشد بسیار باریکی نشان می‌دهند که ناشی از تغییرات شدید اقلیمی در سال ۵۳۶ میلادی است. مغزه‌های یخی گرینلند و جنوبگان نیز نشان می‌دهند که در آن زمان جو زمین آکنده از لایه‌ای گسترده از غبار و ذرات اسیدی بوده است.

در دل این تاریکی، دمای نیم‌کره‌ی شمالی به‌شدت افت کرد و کشاورزی مختل شد. پژوهشگران باور دارند فوران‌های سال ۵۳۶ میلادی آغازگر «عصر یخبندان کوچک دوران باستان» بودند؛ دوره‌ای که از همان سال شروع شد و با فوران‌های دیگری در حدود سال‌های ۵۴۰ و ۵۴۷ میلادی تثبیت شد.

دمای تابستان در بسیاری از نقاط جهان چندین درجه کاهش یافت و اقلیم زمین به‌کلی دگرگون شد. در چین در تابستان برف بارید، آمریکای جنوبی گرفتار خشکسالی شد و مهِ مرگبار آسمان، در خاورمیانه مردم را به وحشت انداخت.

به‌ناچار قحطی و رنج فراگیر شد. در سالنامه‌های ایرلند باستان از «کمبود نان در سال ۵۳۶ میلادی» یاد شده است، و هم‌زمان طاعون خیارکی از بندر رومی پلوزیوم در مصر آغاز شد.

این رویدادها حدود ۱۵۰۰ سال پیش رخ دادند، بنابراین نه رسانه‌های اجتماعی برای ثبت درد جهانی وجود داشتند و نه اسناد زیادی از آن دوران بر جای مانده است. با‌این‌حال، بسیاری از تاریخ‌دانان توافق دارند که سال ۵۳۶ میلادی آغاز یکی از تاریک‌ترین و سخت‌ترین دوران‌های زندگی بشر بوده است.

مایکل مک‌کورمیک، تاریخ‌دان و باستان‌شناس قرون وسطایی که ریاست «ابتکار علم و گذشته‌ی انسانی دانشگاه هاروارد» را بر عهده دارد، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۸ به نشریه‌ی ساینس گفت: «در اروپا و بخش‌هایی از آسیا، سال ۵۳۶ میلادی آغاز یکی از بدترین دوران‌های زندگی بود.»

پنج سال پس از آغاز عصر یخبندان کوچک دوران باستان، بیماری عالم‌گیر طاعون ژوستینین سراسر مدیترانه را درنوردید. قسطنطنیه، پایتخت امپراتوری روم شرقی (بیزانس)، به‌شدت آسیب دید و میلیون‌ها نفر در دهه‌های بعد جان باختند. هرچند عوامل متعددی در سقوط نهایی امپراتوری قرن‌ها بعد نقش داشتند، بسیاری از پژوهشگران معتقدند ترکیب مرگبار فاجعه‌ی اقلیمی و بیماری، نقشی کلیدی در پایان دوران شکوه آن داشته است.

تأثیرات فاجعه فراتر از مدیترانه هم گسترش یافت. در آسیای مرکزی، شرایط سردتر و خشک‌تر باعث شد چراگاه‌ها کاهش یابند و قبایل کوچ‌نشین ناچار شوند به سوی شرق و چین مهاجرت کنند. این جابه‌جایی‌ها به درگیری بین این قبایل مهاجر و دولت‌های محلی در مناطق استپی شمال چین منجر شد. جالب آنکه بعدها برخی از همین قبایل استپی با امپراتوری روم شرقی متحد شدند و با هم، به فروپاشی امپراتوری ساسانی در ایران کمک کردند.

با‌این‌حال، شاید زمستان آتشفشانی سال ۵۳۶ میلادی برای بخش‌های دیگر جهان چندان هم بد نبود. در حالی که امپراتوری‌های روم شرقی و ساسانی درگیر بحران بودند، شبه‌جزیره‌ی عربستان شاهد بارش‌های بیشتری شد.

با تضعیف قدرت امپراتوری‌های کهن و سبزتر شدن نسبی عربستان، این منطقه آماده‌ی ظهور نیرویی تازه شد. در قرن هفتم میلادی، امپراتوری عربی بر صحنه‌ی جهان ظاهر شد و با بهره‌گیری از عوامل متعدد، به یکی از قدرتمندترین و تأثیرگذارترین نیروهای تاریخ بشر تبدیل شد.

منبع: زومیت