تهران در محاصره ۴ جریان بادی؛ کدام باد‌ها «قاتل» و کدام «منجی» هستند؟

رونویس– تهران در سال ۱۴۰۴ زیر تأثیر چهار جریان اصلی باد، یکی از پرتلاطم‌ترین دوره‌های اقلیمی خود را پشت سر گذاشت؛ بادهایی که هر کدام نقشی متفاوت در شکل‌گیری آلودگی، گرمایش و تهویه هوا داشتند و چهره پایتخت را از بهار تا پاییز دستخوش تغییر کردند.

تهران در سال ۱۴۰۴ یکی از پیچیده‌ترین و متغیرترین دوره‌های اقلیمی خود را تجربه کرده است؛ دوره‌ای که نقش بادها در شکل‌دهی به کیفیت هوا، دما، پایداری جوی و حتی زیست روزمره شهروندان، بیش از هر زمان دیگری برجسته شد.قرارگیری تهران میان دشت‌های پهناور جنوبی و رشته‌کوه‌های البرز موجب شده است که چهار جریان اصلی باد با شدت، الگو و اثرگذاری متفاوت، این کلان‌شهر را احاطه کنند.مرور رفتار این بادها از فروردین تا آذر ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که هر جهت بادی، حامل پیامدهای اقلیمی و زیست‌محیطی مشخصی بوده و مستقیماً بر آلودگی، گرمایش، سرمایش و آشفتگی جو تأثیر گذاشته است.

بادهای غربی و جنوب‌غربی؛ بازیگران اصلی سال ۱۴۰۴ 

بادهای غربی و جنوب‌غربی در سال جاری بیشترین سهم را در تهویه یا آلوده‌سازی هوای تهران بر عهده داشتند. این بادها از کرج، شهریار، اسلامشهر و دشت‌های جنوب‌غربی وارد شهر شده و ستون اصلی گردش هوا در مناطق غربی و مرکزی پایتخت به‌شمار می‌روند.با این حال، چهره‌ای دوگانه دارند: زمانی که سرعت کافی داشته‌اند، توانسته‌اند آلودگی را جابه‌جا کرده و نقش مهمی در پاک‌سازی هوا ایفا کنند؛ اما در روزهای پاییز و اواخر تابستان، همین بادها حامل غبار و آلاینده‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی جنوب‌غرب تهران بوده‌اند.در دوره‌هایی که شرایط جوی پایدار شده و سرعت باد کاهش یافته، به‌ویژه در آبان و آذر، انباشت آلاینده‌ها باعث افت شدید کیفیت هوا، تعطیلی مدارس و اعمال محدودیت‌های تردد شده است.

بادهای شمالی؛ نفس تازه دامنه‌های البرز

بادهای شمالی که از ارتفاعات البرز به‌سوی شهر سرازیر می‌شوند، در ذهن بسیاری از شهروندان با عنوان «نسیم نجات‌بخش» شناخته می‌شوند.این بادها معمولاً خنک، کمی مرطوب و عمدتاً عصرگاهی هستند و در سال ۱۴۰۴ نیز نقش مهمی در کاهش دمای روزهای گرم‌تر بهار و تابستان داشتند.با این حال، برخلاف انتظار عمومی، این بادها در شکستن وارونگی‌های دمایی پاییز چندان مؤثر نبودند.هرچند در برخی مقاطع تابستان و اوایل پاییز، وزش‌های شدید و کوتاه‌مدت شمالی همراه با گردوخاک محلی موجب تشدید موقت آلودگی شد، اما در مجموع نقش این بادها در بهبود کیفیت هوا بیشتر از آن بود که آسیب‌زا باشند.

بادهای شرقی و جنوب‌شرقی؛ حاملان گردوغبار دشت‌های مرکزی

بادهای شرقی و جنوب‌شرقی که از ورامین، دشت قم و مناطق خشک شرق کشور وارد تهران می‌شوند، در سال‌های اخیر یکی از عوامل اصلی بروز طوفان‌های گردوغبار بوده‌اند.در سال ۱۴۰۴ نیز با وجود تعداد کمتر وزش نسبت به بادهای غربی، بیشترین نقش را در افزایش ناگهانی شاخص‌های آلودگی هوا داشتند.این بادها معمولاً خشک، گرم و گاه با سرعت بالا هستند و با خود کلونی‌های گردوغبار، ذرات PM۲.۵ و PM۱۰، و کاهش دید افقی به همراه می‌آورند.بیشترین فعالیت آن‌ها در میانه تابستان و برخی روزهای مهر ثبت شد؛ دوره‌هایی که با ورود هر موج از این بادها، شاخص آلودگی هوا به‌سرعت به سطوح ناسالم و هشدار رسید.

بادهای جنوبی؛ ناقلان هوای گرم و آلوده

بادهای جنوبی که از نواحی صنعتی جنوب تهران وارد شهر می‌شوند، اغلب کند، گرم و بسیار آلاینده‌اند.در سال ۱۴۰۴، این بادها به‌ویژه در شهریور و آبان سهم قابل توجهی در افزایش دمای شبانه و انتقال آلاینده‌های سنگین به مناطق مرکزی و شمالی شهر داشتند.این جریان‌ها عملاً هیچ نقشی در تهویه هوا نداشتند و در بسیاری از روزها باعث تشدید «جزیره حرارتی تهران» شدند؛ پدیده‌ای که در اوج تابستان اثر آن حتی در نیمه‌شب نیز محسوس بود.

چرا پاییز ۱۴۰۴ این‌قدر آلوده بود؟

بررسی مجموع الگوهای وزش باد در سال ۱۴۰۴ دلیل آلودگی شدید پاییز را روشن‌تر می‌کند. نخست آنکه بادهای غالب غربی و جنوب‌غربی اغلب سرعت کافی برای پاک‌سازی هوا نداشتند. دوم این‌که بادهای شمالی ناپایدار بودند و نتوانستند وارونگی‌های ممتد پاییز را بشکنند.سوم، بادهای شرقی چندین موج گردوغبار وارد تهران کردند و شرایط را بحرانی‌تر ساختند. پایداری طولانی‌مدت جو، آسمان صاف و نبود جریان‌های عمودی نیز اجازه صعود آلاینده‌ها را نمی‌داد.در همین حال، بادهای جنوبی با انتقال هوای گرم و آلوده، آلودگی را در لایه‌های پایین جو به دام انداختند.این عوامل در کنار هم موجب شد که هرچند گاه وزش‌های مقطعی، شاخص‌های آلودگی را کاهش می‌داد، اما این بهبود پایدار نبود و شرایط به‌سرعت به وضعیت هشدار بازمی‌گشت.تهران در سال ۱۴۰۴ درگیر تنوعی کم‌نظیر از جریان‌های بادی بوده است؛ تنوعی که می‌تواند هم فرصت باشد و هم تهدید.بادهای غربی و جنوب‌غربی پرشمار و دوگانه‌اثر بودند؛ بادهای شمالی خنک‌کننده اما کم‌دوام؛ بادهای شرقی گردوغبارزا و گاه خطرناک؛ و بادهای جنوبی گرم، کند و آلاینده.

این الگوی پیچیده نشان می‌دهد که مدیریت آلودگی هوا در تهران با اتکای صرف به بادهای اتفاقی یا بارش‌های دوره‌ای امکان‌پذیر نیست.چالش کیفیت هوای پایتخت نیازمند مجموعه‌ای از سیاست‌های پایدار کاهش انتشار، مدیریت فعالیت‌های صنعتی، و برنامه‌ریزی اقلیمی مبتنی بر داده‌های به‌روز و پیوسته است؛ سیاست‌هایی که در عصر تغییرات اقلیمی بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارند.

منبع: فارس