روایت ۱۷ قرن دانشگاه‌سازی در ایران

رونویس– دانشگاه تعریف چکیده و کوتاه شده آموزش عالی در ذهن همه ما ایرانی‌هاست. برای همین به محض نام بردن از مفهوم دانشگاه به معنای کلی، اولین چیزی که در فکر ما شکل می‌گیرد جایی مثل «دانشگاه تهران» است جایی که بسیاری از ما گمان می‌کنیم نخستین جا برای بنیانگذاری علم و آموزش عالی در ایران است؛ اما اگر اهل خواندن تاریخ و نگاه کردن به سرگذشت علمی این سرزمین باشید خواهید فهمید که آموزش عالی فراتر از تصورات اولیه ما ریشه دوانده و به اندازه چندین قرن قدمت دارد. برای همین هم اگر سر کلاف این داستان را بگیرید باید از نقطه عطف‌های مختلف در دوره‌های مختلف عبور کنید. تاجایی که بعد از دانشگاه تهران احتمالاً به دانشگاه خوارزمی و تأسیس دارالفنون در دوران امیرکبیر خواهید رسید و سرانجام با پدیده جندی شاپور در عصر خودش رو به‌رو خواهید شد. جایی که نه فقط در ایران بلکه در دنیا به عنوان یکی از اولین دانشگاه‌های تاریخ در جهان شناخته می‌شود. به همین به مناسبت در روز دانشجو نگاهی به تاریخ دانشگاه سازی ایران انداختیم؛ آن هم از جندی شاپور کهن تا دانشگاه‌های نسل امروز که روایتی است از میل مادام این سرزمین به یادگیری، نو شدن و پیوستن به مسیر علم، مسیری که همیشه و همچنان با قدرت و پرشور ادامه پیدا کرده است.

تأسیس قدیمی‌ترین دانشگاه جهان در ایران

می‌گویند دانشگاه جندی شاپور اهواز با قدمت حدود ۱۷۰۰ سال طبق اعلام یونسکو قدیمی‌ترین دانشگاه جهان است. جایی در جنوب ایران که نامش با دانش و نوآوری گره خورده بود. این مرکز به دلیل گرایش و علاقه شدید خسرو انوشیروان به علم و پژوهش در عصر ساسانیان تأسیس شد. جایی که ترکیبی از بیمارستان، مدرسه و پژوهشگاه بود. پزشکان، ریاضی دانان و فلاسفه از نقاط مختلف جهان در آن درس می‌دادند. بسیاری از تاریخ دانان جندی شاپور را یکی از اولین الگو‌های دانشگاهی جهان می‌دانند؛ که روش‌های تدریس منظم، کتابخانه غنی و پیشرفته و ارتباطات علمی برون مرزی در آن شکل گرفته بود. این دانشگاه اگر چه در گذر زمان به مسیر پرقدرت خود ادامه نداده؛ اما تأثیر آن در تاریخ آموزش عالی ایران همچنان ادامه دارد.

دعوت از امام علی علیه السلام برای تدریس در دانشگاه ایرانی

یکی از روایت‌های تاریخی دلنشین درباره دانشگاه جندی شاپور که کمتر کسی از آن اطلاع دارد دعوت از امام اول شیعیان برای تدریس در این مرکز بود. همان طور که گفتیم جندی شاپور محفل خوبی برای ارتباطات علمی برون مرزی بود؛ به عنوان مثال وقتی گروه بزرگی از دانشمندان در جندی شاپور گرد هم جمع شدند، کسی مثل برزویه پزشک بزرگ ایرانی، مأموریت مسافرت به هندوستان برای تألیف بهترین یافته‌ها و دانش‌های این اقلیم را بر عهده گرفت تاجایی که بزرگان زیادی از سرزمین‌های مختلف در جندی شاپور دور هم جمع می‌شدند. نکته جالب توجه اینجاست که از عالمان بزرگ زمانه که در عصر خودش برای حضور در این دانشگاه از او دعوت شد حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام بود؛ تاجایی که رودلف ژاگیر؛ نویسنده مسیحی آلمانی در کتاب «علی علیه‌السلام خداوند علم شمشیر» می‌گوید: «در صدر اسلام علی بن ابیطالب علیه‌السلام یکی از دانشمندان معدود اسلام بود و علی علیه السلام را در کشور‌های خارج بخصوص در ایران خوب می‌شناختند در صورتیکه مردی جوان به شمار می‌آمد و کمتر اتفاق می‌افتاد که یک دانشمند جوان بتواند در خارج از زادگاه خود معروفیت و احترام پیدا کند. یکی از علل ارادت ایرانیان به حضرت علی علیه‌السلام معروفیت و احترامی است که او به عنوان دانشمند در ایران داشت. به همین جهت قبل از سقوط مدائن دانشگاه جندی شاپور از ایشان دعوت کرد که برای تدریس به آنجا برود و حضرت هم می‌خواست عازم ایران شود ولی جنگ اعراب و ایران پیش آمد و فسخ عزیمت کرد.»

ربع رشیدی، شهر دانشگاهی به قدمت ۷۵۰ سال

با گذشت قرن‌ها و ورود به دوره اسلامی، آموزش عالی رنگ تازه‌ای به خودش گرفت؛ تا جایی که مدارس نظامیه و حوزه‌های علمیه در شهر‌های مختلف ایران شکل گرفتند به عنوان مثال ربع رشیدی در زمان غازان خان در دوره ایلخانیان که حالا به عنوان یک بنای تاریخی در تبریز شناخته می‌شود دانشگاهی بود که توسط رشیدالدین فضل الله همدانی به عنوان وزیر، ۷۵۰ سال پیش در تبریز بنا شد. حتی در معرفی این مجموعه این طور نوشته شده است: «این دانشگاه در آن زمان شامل چهار دانشکده بود که در چهار سوی آن قرار داشتند و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص دادند؛ برای همین این مکان به نام ربع رشیدی شهرت یافت.» حتی می‌گویند ربع رشیدی رسماً در زمانه خودش یک شهر دانشگاهی بوده است؛ طوری که برای آموزش هر رشته و هر دانشی در آنجا شعبه‌ای برای آموزش و پژوهش وجود داشته؛ تاجایی که حدود ۶ هزار دانشجو در آن تحصیل می‌کردند و حکام آن زمان موقوفاتی را برای تکمیل کتابخانه و مدرسه علوم مختلف اختصاص داده بودند. گفته شده که در ربع رشیدی دانشمندان بزرگی را از هر گوشه سرزمین‌های مختلف برای تألیف و تدریس دورهم جمع می‌کردند مثلاً ۵۰ پزشک و جراح از هند، مصر، چین و شام، در آنجا برای تدریس و تحقیق اشتغال داشتند.

دارالفنون، عصر جدید آموزش عالی مدرن

در میانه قرن نوزدهم، ایران وارد عصر جدیدی شد؛ اما با تأسیس دارالفنون در دوران امیرکبیر، ساختار آموزش عالی شکلی متفاوت به خود گرفت. این مرکز اولین جایی بود که علوم جدید مانند مهندسی، پزشکی و ریاضیات اروپایی به‌طور منسجم تدریس می‌شد. حضور استادانی از اروپا و ترجمه کتاب‌های علمی، دارالفنون را به نقطه عطفی در تاریخ آموزش مدرن ایران تبدیل کرد؛ تاجایی که خیلی از مدیران، مهندسان و دانشمندان نسل بعد از همین مرکز سر برون آوردند.

دانشگاه تهران و تثبیت آموزش عالی به معنای امروزی

در سال ۱۳۱۳، با تأسیس دانشگاه تهران، آموزش عالی وارد مرحله‌ای تازه شد. این دانشگاه اولین مرکز جامع با چندین دانشکده در تاریخ معاصر بود و بسیاری آن را اولین دانشگاه مدرن ایران می‌دانند. شکل‌گیری دانشکده‌های حقوق، پزشکی، علوم و ادبیات، و حضور استادان ایرانی و خارجی، به دانشگاه تهران نقش هویت‌ساز در نظام آموزشی کشور بخشید. بعد‌ها دانشگاه‌های تبریز، شیراز، صنعتی شریف و اصفهان نیز به این مسیر ادامه دادند و در نهایت باعث شدند تا شبکه آموزش عالی به شکل امروزی گسترش پیدا کند.

منبع: مهر