اساطیر زمستانی پیروزی نور بر تاریکی؛ آیین‌های یلداگون در سراسر جهان

باشگاه خبرنگاران جوان– جشن یلدا شب اول زمستان، یعنی ۳۰ آذر که به یکم دی می‌رسد، برگزار می‌شود. یلدا در سال ۲۰۲۲ به طور مشترک میان ایران و افغانستان، به عنوان میراث ناملموس، ثبت جهانی شد. «شب یلدا»، طولانی‌ترین شب سال در نیمکره شمالی، ریشه در باور‌های باستانی ایرانیان دارد و نماد پیروزی نور بر تاریکی است. این جشن با اسطوره تولد میترا (مهر)، خدای خورشید و پیمان، پیوند خورده که در این شب از دل سنگ یا غار زاده می‌شود و بر اهریمن غلبه می‌کند.

اسطوره زایش میترا

نام «یلدا» از سریانی به معنای «تولد» است، تولد مهر (میترا)، ایزد باستانی خورشید، پیمان و نور در اساطیر ایران باستان، با شب یلدا (انقلاب زمستانی، ۲۱ دسامبر) مرتبط است. ایرانیان پیشازرتشتی باور داشتند میترا در طولانی‌ترین شب سال از دل سنگ یا درون غار زاده می‌شود و بر اهریمن (تاریکی) غلبه می‌کند، این شب نماد باززایی خورشید است که از دل تیره‌ترین شب‌ها بیرون می‌آید.

در متون اوستایی و پهلوی، میترا گاوی مقدس (گاو هوم) را قربانی می‌کند تا خونش زمین را بارور کند و زندگی پدید آید؛ مار و عقرب اهریمنی نطفه را آلوده می‌کنند، اما میترا آن را پاک می‌سازد و انسان‌های نخستین (مشی و مشیانه) خلق می‌شوند. این رویداد کیهانی، یلدا را به جشن تولد «خورشید شکست‌ناپذیر» (Sol Invictus) تبدیل می‌سازد که بعد‌ها بر مسیحیت و جشن‌های رومی نیز تأثیر گذاشت.

جشن اصلی تولد مهر، مهرگان در ۱۶ مهر یعنی مهر روز از ماه مهر برابر با روز مهرگان است، اما یلدا به عنوان زایش نجومی او گرامی داشته می‌شود.

قدیمی‌تر از مهر، رپیثوین، ایزد نیمروز و گرمای خورشید، در اساطیر اوستایی پیش از ورود اهریمن، او خورشید را در جایگاه خود نگه می‌داشت. در شب یلدا و با آغاز زمستان او به زیرزمین پناه می‌برد تا آب‌ها و گیاهان را گرم نگه دارد.

مبارزه با اهریمن

ایرانیان باستانیان با آتش، میوه‌های قرمز و بیداری در طول شب، به خورشید نیرو می‌دادند. این باور از مهرپرستی هندو-ایرانی سرچشمه می‌گیرد و با اساطیر یونانی-رومی نیز پیوند‌هایی دارد. مردم ایران باستان باور داشتند نیرو‌های اهریمنی در این شب تیره قدرتمندتر هستند پس با بیدار ماندن، آتش افروختن و خوراکی‌های خشک، در فرهنگ زرتشتی موسوم به مَیَزد و دور هم جمع شدن، او را بدرقه می‌کردند از تاریکی به روشنی پناه می‌برند. ایرانیان باستان با شعرخوانی، قصه‌گویی، تا سحر بیدار می‌ماندند تا به میترا نیرو دهند. 

رسوم مشابه در جهان

بسیاری از فرهنگ‌ها جشن‌هایی برای انقلاب زمستانی دارند که پیروزی نور بر تاریک را گرامی می‌دارند T این رسوم اغلب شامل گردهمایی خانوادگی، آتش، غذا‌های نمادین و هدیه است. یلدا و این جشن‌ها بر پایه نجوم باستانی بنا شده‌اند و همه بر امید، خانواده و نماد‌های نور تأکید دارند؛ مثلاً انار یلدا مانند غذا‌های کروی دونگژی، باززایی را نشان می‌دهد. در جنوب آسیا و آسیای میانه به دلیل ریشه‌های ایرانی، رسوم تقریباً یکسان است، در حالی که ساتورنالیا در روم و یول در اسکاندیناوی و آلمان، بر پایه باور‌های هندواروپایی مشابه مهرپرستی شکل گرفته‌اند. این شباهت‌ها نشان‌دهنده تبادل فرهنگی باستانی در اوراسیا است.

منبع: ایرنا